Cao Bá Quát: Tiếng Hát Tâm Không

 ÔI CÁI CẢM GIÁC MỜ MỊT GIỮA ĐẤT TRỜI  chỉ có một mình, không phải đợi đến lúc vợ chết, mà là ngay lúc ra đi, ông đã mang mang. Tâm sự của ông là tâm sự của một tay tráng sĩ, bàng bạc phù vân, lồng lộng trường giang nổi sóng – là tâm sự của một thi sĩ – đi là đi mãi – đi cho đến kỳ cùng cuộc lữ. Vợ chết là lúc thử nghiệm và lịch nghiệm cái kỳ cùng của cuộc lữ kia nơi chân trời góc bể. Bởi thế ngay những ngày tháng lê thê trong gông cùm đày ải, ông đã cảm nghiệm được thế nào là định mạng trở cơn – thế nào là tồn sinh sử lịch – và thế nào là công lực mai hoa.

Hình như lúc nào Cao Bá Quát cũng có cảm giác mình là một loài cá Côn, chim Bằng trong sách Trang Tử. Ông đã bay, và sức bay cao vút.

bóng thiều quang thấp thoáng dưới nam san

ngoảnh mặt lại cửu hoàn coi cũng nhỏ

(chén rượu tiêu sầu)

Đọc Nam Hoa Kinh, ta thấy mở đầu thiên Tiêu Diêu Du là một cánh chim quạt gió:

“tại biển bắc có con cá Côn, lớn không biết mấy ngàn dặm. Cá này hóa ra chim Bằng; lưng của chim Bằng lớn cũng không biết mấy ngàn dặm, vỗ cánh mà bay, cánh nó xòe ra như mây, che rợp một phương trời. Biển động, Bằng bèn bay sang biển Nam: biển Nam là Ao Trời.

…..

Cái mà ta thấy trong không kia có phải là bầy “ngựa rừng” chăng, hay là bụi trần? Hay là hơi thở của muôn vật thổi lên? Còn màu trời xanh xanh kia có phải là màu thật của nó không, hay chỉ là màu của vô cùng thăm thẳm? Thì cái thấy của chim Bằng bay trên mây xanh dòm xuống cảnh dưới đây cũng chỉ như thế mà thôi.” *

Đọc đoạn ấy rồi cũng mới thấy cái thấy của Cao Bá Quát khi ông nhìn lại cuộc đời người. Sự nhìn lại này là một cái nhìn song trùng trong đôi mắt nghệ sĩ. Ông tự thấy mình như một luồng hơi, một bầu khí nóng, bốc lên từ đồng ruộng phì nhiêu trên châu thổ sông Hồng hà. Cao Bá Quát vẫn có một quan niệm tuyệt đối về bản thể tự do của con người, nhất là Con Người Đồng Ruộng. Họ sinh ra và lớn lên trong dưỡng chất trần gian, tự do giữa trời đất. Họ chính là những luồng hơi từ sông hồ đồng ruộng bốc lên vào mùa xuân, đi lại khắp nơi khắp chốn tùy theo gió trời. Vì sinh ra như thế, tấm thân như sắt luyện trăm lần cứng rắn. Vì sinh ra như thế, tâm hồn ngùn nghụt hùng khí, nghênh ngang cùng trời đất. Phải chăng đó là cái ban sơ thơ mộng về con người tuyệt đối trong đôi mắt họ Cao? Và ông thất vọng khi tiếp xúc với thế giới hữu hạn của thành phố mà ông gọi là lưới đời. Khi mắc vào lưới đời thì khí phách dần dần mòn đi. Đó là một nỗi đau thương bậc nhất của kẻ sĩ. Đem một tâm hồn khoáng đạt, một tấm lòng thênh thang, để đối đãi với mối đau thương ở lưới đời thật chẳng khác “chiếc lá quay cuồng trên sóng lớn”, như thơ của Tô Đông Pha.

Chiếc lá là tấm thân ông đang trơ trọi, xa quê cha, vợ con, bè bạn. Sóng lớn là cái án sửa văn trong trường thi cho thí sinh. Lưới đời là sự ràng buộc khắt khe và độc ác của chính trị, luật pháp, và sự thấp hèn của thói đời. Bài thơ ông làm đề ngày 21 tháng giêng, đó là ngày ông bị giải giam sang ngục Thừa Thiên. Từ đây có lẽ ông sẽ không còn bị tra tấn đánh đập nữa. Ông có cảm giác chắc chắn rằng mình vẫn còn sống. Thì ra ta vẫn còn sống ! Ông đã ăn một cái tết trong tù với bao nhiêu hình cụ và nước mắt.

Cái sực tỉnh biết mình còn sống có lẽ làm ông gần với Trang Châu hơn. Những thiên Tiêu Diêu Du, Tề Vật Luận, Dưỡng Sinh Chủ, Đức Sung Phù…trong Nam Hoa Kinh bỗng ào ạt tuôn chảy trong bát mạch. Phải chăng ông đã vận công trong phép “lấy trí mà hóa tình” của Trang Tử? Hãy bình tĩnh, hết sức bình tĩnh! Ông nói:”phải lấy chí bên trong mà giữ khí bên ngoài”, không để cho tạp niệm, những sự nhỏ nhen chung quanh kích thích, ảnh hưởng. Đó là phép quán tưởng hành thiền, hay bí quyết võ công thượng thừa? Ở đây ông đã phối hợp phương pháp vận công của phái Lão Trang (Võ Đang) và phép quán tưởng của Thiền Đông Độ (Thiếu Lâm).Tại sao lại “nội chí nhiếp ngoại khí”? Đó không phải là một điều bí hiểm. Nó chỉ giản dị là một hơi thở tương thông, giữa chí và khí tương hiệp, trong và ngoài tương giải. Nhưng nó có sự huyền nhiệm của một luồng chân khí thúc đẩy kỳ kinh bát mạch vận chuyển liên tục theo nhịp tuần hoàn của vạn vật tương sinh. Chính nhờ phương pháp này, một chủ về dưỡng sinh, một chủ về dưỡng quán, mà Cao Bá Quát đã mở được cánh cửa tâm thức.

Ông bỗng thấy lòng hào sảng như những ngày xa xưa của tuổi trẻ. Chàng Quát uống rượu say là lăn quay ngay dưới bụi gai. Không hề gì. Buồn ngủ là ngủ. Ngủ được ngủ ngay. Đâu có trằn trọc đắn đo lo lắng. Đâu có tính gì đến cảnh cùng đường, đến cạm bẫy của thói đời.

Cùng đường rồi thì thân phận khác nào như ngọn cỏ bồng đứt rễ. Hãy như ngọn cỏ bồng đứt rễ. Tâm vô quái ngại. Tâm vô sở trụ. Người đời coi ông là tội phạm, là thứ bỏ đi, ông cũng nhận là đáng bỏ đi. “Rằng ngựa trâu, vâng cũng ngựa trâu”. Câu này ông làm về sau, bài MAY RỦI, chắc ở Quốc Oai, khoảng từ năm 1851 đến 1853, lấy ý của Trang Tử: “Hô ngã vi mã, ứng chi viết mã; hô ngã vi ngưu, ứng chi viết ngưu.” Đây là một bài thơ Nôm rất quan trọng, mà khởi điểm từ thời gian tù đày này. Nó cho ta thấy sự thành tựu của Kiếm Pháp Mai Hoa, ông còn gọi là Gươm Trí: liếc Gươm Trí cắt giặc phiền từ đó”. Gươm Trí phá hủy triệt để mọi chấp tướng phiền não ở thế gian, suốt trong ba cõi Dục giới, Sắc giới, và Vô sắc giới. Trí đây là Trí Huệ Bát Nhã. Gươm Trí có được là do ở Pháp Nhãn. Pháp Nhãn là con mắt thứ tư trong ngũ nhãn của Phật và Bồ Tát. Pháp Nhãn nhìn thấu suốt tất cả các pháp. Đó cũng là đôi mắt của kiếm sĩ, đã chứng Đạo, thấu suốt mọi thứ kiếm phổ, kiếm quyết, mọi chiêu thức phát ra hay không phát ra. Đó cũng là cặp mắt của chim Bằng từ trên cao nhìn xuống.

Đột nhiên cuộc đời tạp nhạp hiện lên với tất cả sự trơ tráo lố lăng và tàn lụi. Những kẻ lon ton nịnh hót, chạy chọt bon chen, múa may quay cuồng trong cõi thị phi thiện ác, kết cuộc sẽ đến đâu? Có nên cơm cháo gì khi tới hồi chung cuộc? Cái trói buộc giữa xác thân năm uẩn, sáu căn, sáu trần, sáu khiếu trong thế giới hiện tượng kia sẽ là gì? Phải chăng chỉ là một cuộc chiến do sự tham chấp và vọng tưởng? Trang Tử gọi là cuộc chiến tự nơi cái lòng người nhơ bẩn. “Tâm vô thiên du, lục tạc tương nhương.” Cao Bá Quát cố ý đưa Trang vào đây, trong khi bài thơ đang dùng Kinh Bát Nhã Ba La Mật; dùng pháp nhãn để “quán chiếu ngũ uẩn giai không”. Ông nhắc lại chữ “bánh xe, hòn đạn” trong thiên Đại Tông Sư: “giá như hóa cánh tay trái tôi thành con gà, thì tôi nhân đó mà gáy canh; giá như hóa cánh tay mặt của tôi thành hòn đạn, thì tôi nhân đó mà kiếm chim quay. Giá như hóa cái xương cùng của tôi làm bánh xe, tôi nhân đó mà cưỡi, há còn đợi xe ngựa nào nữa”** Rồi ông lại để cho lửa thiêu đốt tất cả. Chữ “hỏa khanh” là một từ ngữ Phật Giáo, có nghĩa là hầm lửa thiêu đốt tứ tung, cũng gọi địa ngục lửa, tượng trưng cho cõi đời sanh lão bệnh tử, cho kiếp người tham lam ái dục. Cùng nghĩa với “hỏa trạch”, căn nhà bốc lửa.***. Khi lửa thiêu đốt thì vạn sự ra tro. Biết vậy nhưng ông bật tiếng ho, ngâm khúc Ly Tao của Khuất Nguyên. Ngày trước Khuất Nguyên bị vua Sở ruồng bỏ, vừa đi lang thang ở bờ sông Tương, vừa làm khúc Ly Tao, Hoài Sa, vừa hát ngêu ngao, vẫn hàm ý yêu nước thương đời. Cao Bá Quát bị giải giam sang ngục Thừa Thiên, tay mang gông, ông vẫn làm thơ, vừa đi vừa ngâm. Ông tự hỏi giữa ông với Khuất Nguyên, ai thật là người bị ruồng bỏ vì yêu nước, thương đời ?

Bài thơ năm chữ, dài 32 câu, trải mấy ngàn năm lịch sử tư tưởng chữ nghĩa để trở về với thực tại tù đày, thân phận con người trong thế giới nhân sinh. Từ thế giới đó, ông bước ra rồi lại bước vào. Cái khó hiểu của bài thơ, hay chìa khóa của bài thơ lại ở trong tay Duy Ma Cật (Vimalakirti) một cư sĩ Phật Giáo rất giàu có; và Huệ Năng, vị tổ thứ sáu Thiền Đông Độ. Duy Ma Cật là cư sĩ duy nhất có sách gọi là kinh: Kinh Duy Ma Cật. Và Huệ Năng là thiền sư duy nhất có sách gọi là kinh: Pháp Bửu Đàn Kinh. Cao Bá Quát lại mượn tay của Trang Tử với cuốn Nam Hoa Kinh để mở. Ý nguyện của ông là ở lại giữa trần gian, tranh đấu cho tự do của con người, đập phá tất cả mọi nhà giam, trại tập trung, trại cải tạo; thiêu hủy tất cả mọi hình cụ tra tấn giữa người với người; (câu đối hồi trẻ của ông: trời nắng chang chang người trói người) đốt cháy tất cả mọi tài liệu học tập chính trị, để chỉ còn lại thơ trong bầu trời bát ngát. Đó là TIẾNG HÁT TÂM KHÔNG được cất lên khắp nẻo đường đời.

CHÍNH NGUYỆT NHỊ THẬP NHẤT NHẬT DI TỐNG THỪA THIÊN NGỤC TỎA CẤM

Dư sinh nhất dã mã

Phiêu chuyển tùy thiên phong

Vãng lai vô định căn

Chỉ taị đại khối trung

Thủy vi bách luyện cương

Khảng tảng nhất sĩ hùng

Tự trước thế võng anh

Tao tiết tòng ma lung

Dĩ ngã khoáng bạc tâm

Mãnh dữ ưu thích thông

Nhất diệp vũ bành bái

Tư ngôn văn nhiêm công

Tuế mộ tạ giá sở

Tàn sinh tín vi cung

Nội chí nhiếp ngoại khí

Bất thu bỉ lự công

Hốt ức thiếu niên thời

Túy ngọa kinh cức tòng

Khốn miên đắc sở tức

Khởi tri thương lộ cùng

Khảm kha lý tư vận

Phận ủy cô phi bồng

Tội phế tín ngã sở

Hề trạch tây dữ đông

Phiên phiên khoa tỳ tử

Hoan hoa an hữu chung

Tự ngã pháp nhãn quan

Lục tạc di nhược không

Hỏa khanh trước huyễn tướng

Luân đạn dữ hóa đồng

Phóng bộ học hành ngâm

Thùy thị ly tao ông

NGÀY HĂM MỐT THÁNG GIÊNG GIẢI GIAM SANG NGỤC THỪA THIÊN

ta vốn là một bầu khí nóng

tự do bay theo sóng gió chơi

ở đi, đi ở khơi khơi

khắp trong trời đất nơi nơi ẩn mình

như sắt thép trăm lần trui luyện

thân anh hùng chí nguyện nghênh ngang

cũi đời từ độ đa mang

tâm hồn khí phách hoang mang héo mòn

đem tấm lòng thênh thang khoáng đạt

sẩy gặp đâu trôi dạt đau thương

bỗng như chiếc lá giữa dòng

câu thơ Tô Thức cái vòng yêu ma

năm vừa hết cùm tra tạm kết

tết vừa xong lê lết còn thân

còn thân phải biết phòng thân

lấy tâm giữ khí chớ phân vân nhiều

nhớ tuổi trẻ như diều phơi phới

rượu uống say nằm dưới bụi gai

ngủ thời ngủ được ngủ ngay

bõ đâu tính tới những ngày đắng cay

bây giờ lúc chân tay cùng quẫn

hãy đành như ngọn cỏ bồng bay

cuộc đời xóa bỏ thân này

đã “vô sở trú” thì tây đông gì

kìa những kẻ đuổi hình bắt bóng

gió đổi chiều biết có hay không

cứ như pháp nhãn mà trông

được thua ái ố cái không vẫn kề

hầm lửa đỏ bốn bề thiêu đốt

lợi với danh cùng nhốt chung mồ

vừa đi vừa hát mơ hồ

ai người yêu nước thương đời hỡi ai

chú thích: * Nam Hoa Kinh, bản dịch của Thu Giang Nguyễn Duy Cần, Khai Trí 1962 – tr. 112-113. Chúng tôi có sửa đổi chữ “trong không” thay vì “trên không” để tránh trùng ở câu dưới. ** Nam Hoa Kinh, SĐD. *** Tự Điển Phật Học – Đoàn Trung Còn – Sài Gòn 1966

tường vũ anh thy 1982 

( trích trong Cao Bá Quát Giữa Hồn Thiêng Sông Núi, Ức Trai xuất bản 1985 )

kệ ngợi ca Phật Quán Thế Âm

Trở lại kinh Pháp Hoa, phẩm thứ 25, tức phẩm phổ môn/khắp mọi cửa/ đức Phật Thích Ca tuyên xứng Phật Quán Thế Âm với 4 đặc điểm:

1- Thất nạn

2- Nhị cầu

3- Tam thập nhị ứng

4- Thập tứ vô úy

Cuối cùng đức Thích Ca đọc bài kệ dài 98 câu để ngợi ca Phật Quán Thế Âm. Tôi đọc bài kệ này thấy 28 câu cuối cùng thật xúc động và súc tích nên chuyển sang tiếng Việt thêm một lần nữa. Nguyên văn của Cưu Ma La Thập (Kumarajiva) dịch từ chữ Phạn sang chữ Nho:

  chân quán thanh tịnh quán

  quảng đại trí tuệ quán,

  bi quán cập từ quán,  

  thường nguyện thường chiêm ngưỡng.

  vô cấu thanh tịnh quang,

  tuệ nhật phá chư ám,

  năng phục tai phong hỏa,

  phổ minh chiếu thế gian.
  bi thể giới lôi chấn, 

  từ ý diệu đại vân, 

  chú cam lộ pháp vũ,

  diệt trừ phiền não diễm.
  tránh tụng kinh quan xử,

  phố úy quân trận trung, 

  niệm bỉ quan âm lực, 

  chúng oán tất thối tán.
  diệu âm quán thế âm, 

  phạm âm hải triều âm, 

  thắng bỉ thế gian âm, 

  thị cố tu thường niệm,
  niệm niệm vật sinh nghi.

  quan thế âm tịnh thánh, 

  vu khổ não tử ách,

  năng vi tác y hỗ.
  cụ nhất thiết công đức,

  từ nhãn thị chúng sinh, 

  phúc tụ hải vô lượng, 

  thị cố ứng đính lễ

kệ ngợi ca Phật Quán Thế Âm

nhìn trong suốt ban sơ

nhìn hiểu biết bao la

nhìn thương cảm khôn cùng

hằng tin hằng trông cậy

ánh sáng sáng tinh khôi

như  ngày xua đêm tối

như lửa đốt vận hạn

chiếu huy hoàng thế gian

tình thương ngưng sấm sét

chan chứa muôn màu mây

thương yêu là mưa pháp

rửa sạch khổ đau buồn

dù kẹt vòng lao lý

dù kẹt vòng chiến tranh

do sức niệm quán âm

mọi vòng đều đứt hết

tiếng thấu suốt diệu kỳ

tiếng trời gầm biển thét

san phẳng những thị phi

nên chăng thường cầu niệm

cầu niệm chẳng hề nghi

thánh trong sạch quán âm

mọi sinh già bệnh chết

đều được giúp qua bờ

trọn vẹn mọi sự sự

mắt thương nhìn muôn loài

phước lành dồn như biển

nên thành thật cúi chào

tường vũ anh thy

bài kệ cuối cùng cuả Lục Tổ Huệ Năng

Pháp Bảo Đàn Kinh, phẩm Phó Chúc X, có chép bài kệ cuối cùng của Lục Tổ Huệ Năng, chỉ mấy canh giờ sau thì ngài nhập diệt. Tôi đọc bài kệ này suốt ngày thấy ngoài ý nghĩa uyên áo về đạo học còn cách dùng chữ như một tài thơ trác tuyệt.

ngột ngột bất tu thiện

đằng đằng bất tạo ác

tịch tịch đoạn kiến văn

đãng đãng tâm vô trước

đơ đơ không làm thiện

chằm chằm không làm ác

lặng lặng không thấy nghe

lâng lâng lòng không vướng

những điệp ngữ  /ngột ngột/đằng đằng/tịch tịch/đãng đãng/ thật hay và khó chuyển sang tiếng Việt. Tất cả các chữ /bất/đoạn/vô/ tôi đều chuyển thành /không/ để nhấn mạnh triết lý tánh không, nguyên là chủ đề phá chấp tuyệt đối của Kinh Kim Cang, và cũng là con đường giải thoát mà Lục Tổ nhằm trao gửi.

tường vũ anh thy

Lục Tổ Huệ Năng: Kệ Vô Tướng

Người Việt Nam có câu:

thứ  nhất là tu tại gia

thứ nhì tu chợ thứ ba tu chùa

hoặc những câu như: thuốc đắng giã tật / lời thật mất lòng … tất cả đều có trong Kinh Pháp Bảo Đàn do Lục Tổ Huệ Năng thuyết. Đây là những lời nói thẳng, nói thật, không hề quảng cáo lôi kéo người ta vào bất cứ tôn giáo nào. Trong Phẩm Quyết Nghi III, Lục Tổ Huệ Năng nói: Hỡi các vị thiện tri thức, bằng muốn tu hành, tu ở nhà cũng được, không cần phải tu ở chùa. Ở nhà mà tu được, cũng ví như người ở đông phương lòng lành. Còn ở chùa mà tu chẳng nên thì cũng giống như người ở tây phương lòng ác. Giữ lòng thanh tịnh chính là tự tánh tây phương vậy.

Rồi Lục Tổ đọc bài

kệ vô tướng

Tâm bình hà lao trì giới

Hạnh trực hà dụng tu thiền

Ân tắc hiếu dưỡng phụ mẫu

Nghĩa tắc thượng hạ tương lân

Nhượng tắc tôn ti hòa mục

Nhẫn tắc chúng ác vô huyên

Nhược năng toản mộc xuất hỏa

Ứ nê định sinh hồng liên

Khổ khẩu đích thị lương dược

Nghịch nhĩ tất thị trung ngôn

Cải quá tất sanh trí huệ

Hộ đoản tâm nội phi hiền

Nhật dụng thường hành nhiêu ích

Thành đạo phi do thí tiền

Bồ đề chỉ hướng tâm mích

Hà lao hướng ngoại cầu huyền

Thính thuyết y thử tu hành

Thiên đường chỉ tại mục tiền

Diễn ngâm:

Kệ vô tướng

Lòng ngay chẳng cần giữ giới

Ý thẳng chẳng phải tu thiền

Công cha nghĩa mẹ đáp đền

Nhịn trên nhường dưới sâu bền có nhau

Nhường thì sẽ yên vui hòa thuận

Nhịn thì không xấu ác tới lui

Khoan gỗ lấy được lửa trời

Sen hồng vẫn mọc từ đời bùn đen

Thuốc có đắng mới mong hết bịnh

Lời có cay mới thức tỉnh người

Sửa lầm lỗi trí huệ sinh

Bo bo thành kiến khiến mình mất vui

Hàng ngày mở rộng lòng như nước

Đạo thành công không tốn một đồng

Bồ đề cốt ở tấc lòng

Tội chi vất vả tìm vòng ảo hư

Nghe pháp này tu hành sẽ thấy

Cửa thiên đường ngay trước mắt ta

tường vũ anh thy

chửi vịt (mạ ạp)

Đọc Bồ Tùng Linh thấy có chuyện chửi vịt rất thú vị. Chuyện một kẻ ăn trộm vịt . Đem về ăn rồi khắp người mọc đầy lông vịt. Sợ quá, không biết làm sao. Đêm mơ thấy có người bảo phải để cho chủ vịt chửi một hồi mới rụng hết lông. Kẻ trộm bèn nói với chủ vịt: “ Vịt của ông là người ấy ăn trộm. Hắn sợ chửi lắm. Ông cứ chửi cho hắn chừa.” Chủ vịt bảo: “ Ai rỗi hơi chửi hạng người ti tiện ấy làm gì.” Túng thế, kẻ trộm đành kể thật. Chủ vịt bèn chửi mấy câu. Quả nhiên lông vịt mọc trên người kẻ trộm rụng hết.